رسانه قطبنما: گردشگری ادبی، شکلی از گردشگری است که با فرهنگ، تاریخ و تمدن چند هزار ساله ایران و آثار ادبی فاخر آن پیوند خورده است.
آیا تا به حال شده در سفر‌های سعدی در شعر‌هایش با او همراه شوید یا وقتی به دماوند سپید‌پوش نگاه می‌کنید و پا روی زمین صخره‌ای آن می‌گذارید، به یاد آرش کمانگیر و افسانه شیرین آن بیفتید، یا حتی نبرد تاریخی رستم و سهراب را در ذهنتان تصور کنید و دلتان بخواهد از نزدیک شاهد این جنگ تراژیک باشید؟
گردشگری ادبی با بازسازی صحنه‌هایی که در آثار ادبی و تاریخی وجود دارد، یا با ترسیم نقشه گردشگری سفر‌های شاعران و نویسندگان در کتاب‌هایشان، یا حتی در کنار مقبره یا مجسمه‌ای نمادین از اسطوره‌ها و شخصیت‌های افسانه‌ای، شما را به سفری دور و شگفت‌انگیز در میان بزرگان تاریخ و فرهنگ ایران و سرزمین‌های دیگر می‌برد.
اگر می‌خواهید بیشتر با تعریف گردشگری ادبی و مکان‌های مهم گردشگری ادبی در ایران و جهان آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
گردشگری ادبی چیست؟
گردشگری ادبی (Literary Tourism) یکی از زیرمجموعه های گردشگری فرهنگی (Culture Tourism) است. اما تعریف گردشگری ادبی چیست؟ گردشگری ادبی به بازدید از شهر‌ها، موزه‌ها، مجسمه‌ها، مکان‌های مرتبط با آثار داستانی و نویسندگان و… اشاره دارد.
گردشگری ادبی در واقع، ترکیبی از سفر، ادبیات و تجربیات فرهنگی است که سابقه‌ای طولانی در جهان دارد و امروزه با ترکیب فناوری‌های هوشمند، تجربیات جدید و منحصربه‌فرد به گردشگران ادبی ارائه می‌دهد.
گردشگران ادبی، افرادی هستند که با شناخت و آگاهانه به سراغ بازدید از جاذبه‌های ادبی می‌روند؛ آنطور که مرحوم محمدعلی اینانلو، مستند‌ساز و استاد طبیعت‌گردی پیشتر گفته بود که «گردشگر ادبی کسی نیست که تنها به آرامگاه حافظ و سعدی سری می‌زند و از اندک محصولات فرهنگی موجود در آن استفاده می‌کند یا گریزی به فال حافظ می‌زند. گردشگری ادبی، باید هدفمند و درآمدزا باشد و شناخت انسان‌ها از اسطوره‌ها و مکان‌هایی که کمتر کسی آن‌ها را می‌شناسد مانند بایزید بسطامی، شیخ حسن جوری یا روستای فریومد، باعث رونق گردشگری ادبی در این مرز و بوم می‌شود.»
تاثیر ادبیات در گردشگری
سال‌ها است که خواندن داستان سفر جهانگردان و نویسندگان ایرانی مانند ناصر خسرو قبادیانی، برادران امیدوار و... در سفرنامه‌ها و خاطراتشان، به منبعی مهم برای آشنایی با سرزمین‌های دور و شگفتی‌های آن تبدیل شده است. نمونه‌های خارجی این نویسندگان نیز بسیار است.
سفرنامه‌های تاریخی و معاصری که در میان کتاب های منتخب اهالی سفر و گردشگری دیده می‌شود و خواندن هر ورق از آن، شوق سفر به مقاصد و بازدید از جاذبه‌های دیدنی آن را در دلمان زنده می‌کند. اینجاست که نقش موثر ادبیات در رونق گردشگری و تشویق افراد به سفر مشخص می‌شود.
علاوه بر این، ادبیات هر سرزمین، هسته اصلی گردشگری ادبی آن منطقه را تشکیل می‌دهد. در این باره، آرش نورآقایی، از راهنمایان باتجربه گردشگری که سابقه برگزاری همایش گردشگری ادبی در سال ۱۳۹۱ را در کارنامه خود دارد، ادبیات را آمیخته با پوست و گوشت مردمان ایران زمین می‌داند.
او معتقد است برخلاف ادبیات داستانی کشور‌های دیگر، آثار ادبی ما مکان‌مند نیستند و به‌جز معدود کتاب‌هایی مانند کلیدر و زمین سوخته، بیشتر داستان‌های ایرانی به توصیف فضایی خیالی می‌پردازند. با این حال، ادبیات ارزشی افزوده برای صنعت گردشگری است و متولیان فرهنگی باید به این نکته توجه کنند.
نورآقایی به راهنمایان گردشگری و کارشناسان ادبیات توصیه می‌کند تا در کنار هم به تعریف مسیرهای معروف، مانند سفر‌های سعدی، یا مکان‌هایی مانند روستای محل زندگی فردوسی و فضاهای کتاب «هنوز در سفرم» سهراب سپهری و... امثال آن بپردازند.
انواع جاذبه های گردشگری ادبی
گردشگری ادبی در سال‌های اخیر تنوع بیشتری پیدا کرده و جاذبه‌های گردشگری ادبی اغلب به ۳ دسته زیر تقسیم می‌شوند:
۱. مكان های واقعی
این مكان‌ها با زندگی یک نویسنده، شاعر یا فردی اسطوره‌ای ارتباط مستقیم دارند و اغلب محل تولد، زندگی، آفرینش آثار، مرگ یا دفن آن‌ها هستند؛ از روستای «یوش» محل تولد نیما یوشیج و «مشهد اردهال» محل دفن سهراب سپهری گرفته، تا مقبره «الیاس پیامبر» در آب‌های خلیج‌فارس و خانه شرلوک هلمز در لندن.
۲. مکان های خیالی
مکان‌های خیالی ما را به یاد فضای درون رمان‌ها، نمایش‌نامه‌ها یا شعر‌ها می‌اندازند. برای مثال، خیابان‌های دوبلین در رمان «اولیس» نوشته جیمز جویس (James Joyce) یا مکان‌های گفته‌شده در کتاب هری پاتر و حتی مکان‌ها و دژ‌هایی که در ادبیات ما از آن‌ها نام برده شده است، از نمونه مکان‌های خیالی هستند.
۳. مکان های ساخته شده
منظور از مکان‌های ساخته‌شده، مکان‌ها و جاذبه‌هایی است که با هدف جذب گردشگران در یک محل ساخته می‌شود. برای مثال، ساخت مجسمه پری دریایی در کنار رود راین در آلمان یا مقبره رومئو و ژولیت در وارنا ایتالیا از نمونه مکان‌ها و جاذبه‌هایی است که به واسطه داستان‌های افسانه‌ای و خیالی، برای جذب گردشگران ساخته شده است.
مسیرهای ادبی در منطقه «استراتفورد اپان آوون» (Stratford-upon-Avon) محل تولد «شکسپیر» نیز هر ساله گردشگران زیادی را به سمت خود جذب می‌کند.
گردشگری ادبی در جهان
علاقه مردم جهان به سفر به مکان‌های مرتبط با شاعران و رمان‌‌نویسان در قرن نوزدهم افزایش یافت و مسافران کنجکاو شروع به بازدید از خانه‌ها، مقبره‌ها و مکان‌های مورد علاقه نویسندگان مشهور کردند. همچنین، برای بازدید از مکان‌ها و شهر‌هایی که در اشعار و رمان‌های معروف شرح داده شده بود، راهی سفر‌های دور و دراز شدند.
گردشگری ادبی مسافران را قادر می‌سازد تا در فرهنگ محلی غوطه‌ور شوند و در عین حال دانش خود را در مورد نویسندگان و ادبیات افزایش دهند.
آن زمان بود که محله استراتفورد (Stratford) در انگلستان، به‌خاطر شکسپیر و ابوتسفورد (Abbotsford) در بریتیش کلمبیا کانادا به‌خاطر شاعر و داستان‌نویس معروف، والتر اسکات، مملو از گردشگران ادبی شد.
با این حال، مکان‌های واقعی و ساخته‌شده زیادی در جهان وجود دارد که مقصد گردشگری ادبی هستند. بیایید در ادامه با برخی از جاذبه های گردشگری ادبی در جهان آشنا شویم.
۱. شهر ادینبورگ، مهد نویسندگان
چه چیزی جذاب‌تر از اینکه از اولین شهر ادبی جهان، ثبت شده در یونسکو بازدید کنید؟ در ادینبورگ (Edinburgh) اسکاتلند نویسندگان بزرگی مانند «سر آرتور کانن دویل» (Sir Arthur Conan Doyle) ، «سر والتر اسکات» (Sir Walter Scott) و حتی «جی.کی رولینگ» (J. K. Rowling)، نویسنده کتاب هری‌پاتر، زندگی کرده‌اند.
اگر می‌خواهید همه نویسندگان بزرگ جهان را یک جا ببینید، کافی است از «موزه نویسنده» در ادینبورگ اسکاتلند بازدید کنید؛ این شهر جادویی از هر انسانی، شاعر و نویسنده‌ای قهار می‌سازد.
۲. هتل Library
گردشگری ادبی همیشه به معنای سفر به یک مکان دیدنی یا موزه قدیمی نیست. آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که در هتلی با کتابخانه شخصی خود و همراه با کتاب‌های مورد‌علاقه‌تان اقامت کنید؟
هتل لایبرری (Hotel Library) یک بوتیک‌هتل شیک در مرکز شهر نیویورک است که هر یک از اتاق‌های آن، با کتابخانه‌ای شخصی با ژانر‌های مشخص تزئین شده است. هر طبقه از این هتل، بر اساس ژانر مخصوصی مانند رمان، علوم، شعر و... نام‌گذاری شده است و مهمانان ادبی آن، می‌توانند متناسب با علاقه خود در اتاق‌ها اقامت داشته باشند و از کتابخانه شخصی خود لذت ببرند.
به عنوان یک ایده جذاب، هتلداران نیز می‌تواند با استفاده از مبلمان، تزئیات یا حتی دیوارکوب‌های ادبی و پارچه‌های پوشیده‌شده از شعر و هنر فارسی، اتاق‌های خود را به جاذبه‌ای دیدنی و روح‌نواز برای گردشگران خارجی تبدیل کنند.
۳. هاستل بوک اند بد (Book and Bed)
اکثر افراد، شب و قبل از خواب را زمانی آزاد و مناسب برای مطالعه کتاب می‌دانند. حالا فرض کنید تخت‌خوابتان با قفسه کتاب‌ها در هم آمیخته و یکی شده‌اند! چه چیزی لذت‌بخش‌تر از آنکه شب‌ها با عطر دلنشین کاغذهای کتاب به خواب بروید؟
هاستل Book and Bed در توکیو ژاپن، یکی از بهترین مکان‌ها برای مسافران ادبی است که در سفر‌های خود هم نمی‌توانند لحظه‌ای از کتاب و کتابخوانی دور بمانند. اتاق‌های این هاستل، در درون قفسه‌های کتاب‌های متنوع قرار گرفته و تجربه‌ای لذت‌بخش را برای مسافران می‌سازد.
۴. موزه شرلوک هلمز
موزه شرلوک هلمز خانه‌ای است که به یاد شخصیت خیالی شرلوک هلمز، کارآگاه زیرک و باهوش انگلیسی ساخته شده؛ شخصیتی که توسط «سر آرتور کانن دویل» (Sir Arthur Conan Doyle) خلق شده است. این موزه ۴ طبقه‌ای، به علاقه‌مندان و بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد تا خانه‌ای که در روزگاری دور شرلوک هلمز خیالی در آن زندگی می‌کرد، قدم بزنند، از فروشگاه آن خرید و از اتاق‌های آن دیدن کنند.
۵. خانه داستایوفسکی
همه ما «فئودور داستایوفسکی» را با رمان‌های «شب‌های روشن»، «قمارباز» و «جنایت و مکافات» می‌شناسیم. امروزه، خانه محل زندگی او که محل نوشتن رمان معروف «برادران کارامازوف» نیز بود، به شکل قدیمی بازسازی شده است.
در یکی از طبقات، موزه‌ای مملو از مجموعه تصاویر و دست‌نوشته‌ها و در طبقه دیگر، اتاق‌ها و لوازم شخصی او برای بازدیدکنندگان به نمایش در آمده است.
گردشگری ادبی در ایران
بار‌ها و بار‌ها از ادبیات و فرهنگ خود در گوشه و کنار جهان گفته‌ایم و به آن بالیده‌ایم، اما تنها حرف‌زدن از میراث فرهنگی و ادبی برای شناساندن آن به سراسر جهان و جذب گردشگر کافی نخواهد بود.
گردشگری ادبی مانند گنجینه‌ای گران‌بها است که سال‌ها در کشورمان مورد بی‌لطفی قرار گرفته و از پتانسیل‌های بالقوه آن در ایران، مهد تمدن، فرهنگ و شاهکار‌های ادبی، استفاده نشده است.
کارشناسان معتقدند که کم‌کاری متولیان فرهنگی و عدم شناخت کامل مردم از میراث فرهنگی و ادبی کشورمان باعث شده تا امروزه مولانا را ترک و ابن‌سینا و زکریای رازی را عرب معرفی کنند. در زمانی که ما کاری برای معرفی این اسطوره‌ها به جهان نمی‌کنیم، ترکیه هر ساله با برگزاری جشن سماع و همایش‌های مختلف، از این فرصت برای توسعه گردشگری خود استفاده می‌کند.
این درحالی است که به باور فعالان گردشگری مانند آرش نورآقایی و اساتید ادبیات، برگزاری همایش‌های ادبی، تور‌های آثار ادبی در شهر‌ها یا مکان‌هایی که در کتاب‌ها یا شعر‌ها خوانده‌ایم و ترکیب مکان‌های گردشگری با اسطوره‌ها و افسانه‌ها مانند شاهنامه‌خوانی در آرامگاه فردوسی در مشهد، از نمونه کارهایی است که می‌توان برای رونق گردشگری ادبی در کشور انجام داد.
جاذبه های گردشگری ادبی در ایران
به جز آرامگاه حافظ، سعدی، خیام نیشابوری، فردوسی و دیگر شعرایی که بار‌ها به سر مزارشان رفته‌ایم، دیگر جاذبه های گردشگری ادبی در ایران نیز وجود دارد که از آن بی‌خبریم. برخی از این مکان‌ها عبارتند از:
۱. خانه شهریار در تبریز
خانه محمد‌حسین بهجت تبریزی (شهریار)، شاعر آذری‌زبان معاصر ایران که غزل‌ها و شعر‌هایش در قلب و ذهنمان مانده، یکی از جاذبه‌های گردشگری ادبی ایران است که زندگی ساده و حال و هوای این شاعر بزرگ در سال‌های آخر عمرش را برای‌مان تداعی می‌کند.
در بازدید از این خانه تاریخی در تبریز، هنوز هم می‌توانید رخت‌خواب، لباس‌ها و لوازم شخصی شهریار را ببینید. علاوه بر این، تبریز مهد شاعران بزرگ دیگری همچون پروین اعتصامی، خاقانی و صمد بهرنگی نیز هست.
۲. خانه نیما یوشیج
خانه پدر شعر نو فارسی، نیما یوشیج، در روستای «یوش» از توابع شهرستان نور استان مازندران قرار دارد و یکی از مقاصد گردشگری ادبی در ایران شناخته می‌شود. قدمت این خانه که امروزه به موزه تبدیل شده، به سال ۱۲۰۷ برمی‌گردد و مقبره نیما در وسط حیاط خانه قرار گرفته است.
۳. مشهد اردهال، مقبره سهراب سپهری
«به‌سراغ من اگر می‌آیید، نرم و آهسته بیایید، مبادا که ترک بردارد چینی نازک تنهایی من»؛ شعری خاطر‌انگیز در مشهد اردهال بر روی سنگ قبر سهراب سپهری که ما را به دنیای لطیف این شاعر می‌برد.
سهراب، شاعری با روحی لطیف و توانایی تصویر‌سازی فوق‌العاده از اشعارش، در مشهد اردهال در صحن امام‌زاده سلطان محمد بن محمد‌باقر به خاک سپرده شده است. مشهد اردهال، خود یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی است و مقبره سهراب، آنجا را به مکانی ارزشمند برای دوست‌داران شعر و ادب فارسی نیز تبدیل کرده است.
جاذبه های گردشگری ادبی در تهران
تهران یکی از متنوع‌ترین مقاصد گردشگری ادبی در ایران را در خود جای داده است. از شاعران معروف مانند ملک‌الشعرای بهار گرفته تا روزنامه‌نگاران و نویسندگان، این شهر خاطرات بسیاری از بزرگان شعر و ادب فارسی در دل خود دارد. برخی از جاذبه های گردشگری ادبی در تهران را با هم مرور می‌کنیم:
۱. خانه جلال آل احمد و سیمین دانشور
سیمین دانشور و جلال آل احمد، دو تن از نویسندگان معروف تاریخ معاصر ایران که سال‌ها در خیابانی در محله دزاشیب زندگی کردند. خانه این زوج، امروز به موزه‌ای برای بازدیدکنندگان تبدیل شده و مجسمه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد به همراه بخشی از لوازم شخصی آن‌ها، مانند حلقه‌های ازدواج و لباس‌ها در این خانه دیده می‌شود.
۲. خانه هوشنگ ابتهاج
خانه هوشنگ ابتهاج و درخت ارغوانی که با شعر‌ها و خاطرات او گره خورده، یکی از مکان های گردشگری ادبی در تهران است که شهریور ماه ۱۴۰۱ میزبان هزاران نفر از دوست‌داران هوشنگ ابتهاج، ملقب به «ه. الف سایه» شد. پیکر این شاعر پرآوازه ایرانی پس از مرگ، به خانه‌اش در تهران منتقل و پس از آن در زادگاهش رشت به خاک سپرده شد.
خانه ارغوان در ۲۶ آبان ۱۳۸۷ در سازمان میراث فرهنگی به ثبت ملی رسید. این خانه، تا همیشه با شعر «ارغوان» در خاطر‌ه‌ها می‌ماند.
۳. خانه موزه مقدم
خانه موزه مقدمه، خانه‌ای است که تاریخچه‌ای طولانی دارد؛ خانه‌ای که پس از مالک اصلی آن، محمدتقی خان احتساب الملک از صاحب‌منصبان مشهور دربار قاجار، در اختیار دکتر محسن مقدم، استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران قرار می‌گیرد.
ترکیب معماری ایرانی این خانه قدیمی آجری، با حیاط و حوض زیبای آن، یکی از زیبا‌ترین خانه‌ها از نظر بسیاری از بازدیدکنندگان و نویسندگان است. با گشت‌و‌گذار در این خانه و بازدید از اشیای مهمی که در آن نگهداری می‌شود، رد‌پای یک استاد باستان‌شناسی را می‌توان به‌راحتی حس کرد.
گردشگری ادبی، گنجینه ای فراموش شده
حفظ میراث ادبی و هنری کشور و معرفی آن به هم‌میهنان و گردشگران خارجی، یکی از وظایف اصلی نهاد‌های دولتی و خصوصی صنعت گردشگری است؛ وظیفه‌ای که این روز‌‌ها، جای عملی شدن آن را اخبار ناگوار مرمت اشتباه مهم‌ترین گنبد تاریخی ایران در اصفهان یا خراب‌شدن خانه شاعران و نویسندگان معروف این سرزمین، گرفته است.
گردشگری ادبی به واسطه پشتوانه فرهنگی و ادبی ایران، یکی از پتانسیل‌های بالقوه صنعت گردشگری در این کشور است که آنطور که باید به آن پرداخته نشده است. طراحی تجربه‌های هرچند کوچک، اما ارزشمند در جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی یا حتی در مراکز خدمات‌دهی گردشگران مانند اقامتگاه‌ها، رستوران‌ها و… ، میراث ادبی این سرزمین را ملموس‌تر و جذاب‌تر به مسافران ایرانی و گردشگران خارجی معرفی خواهد کرد.
به نظر شما اولین قدم برای پیشبرد این هدف چیست؟
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
