مهرناز خیاطی | پژوهشگر
گردشگری کشاورزی محرکی برای اقتصاد آسیب‌پذیر روستایی و تحقق نیازهای شهروندانی است که برای بازدید یا مشارکت در فعالیت‌های مزرعه، خرید مستقیم محصولات کشاورزی و مأنوس شدن با طبیعت و بومگردی، هزینه‌هایی می‌پردازند که موجب رونق اقتصادی، اشتغال‌زایی و آبادانی روستاها خواهد شد.
حرکت از اقتصاد، تک پایه به سوی اقتصاد متنوع و با ثبات، یکی از برنامه‌های توسعه گردشگری است و سکونتگاه‌های روستایی، زمینه‌های مساعد برای توسعه این بخش از فعالیت‌های اقتصادی را دارند.
گردشگری کشاورزی چیست؟
برای شناخت بیشتر این موضوع، ابتدا با تعریف لغوی شروع می‌کنیم. کلمه گردشگری کشاورزی یا اگری توریسم (Agri-Tourism) از دو کلمه گردشگری (Tourism) و کشاورزی (Agriculture) تشکیل شده است. در واقع گردشگری کشاورزی، ترکیب خلاقانه منابع روستایی از قبیل، آداب و رسوم، فرهنگ، منابع طبیعی، محصولات محلی و خدمات گردشگری با فعالیت‌های کشاورزی است که در نهایت، منجر به هم‌افزایی گردشگری و کشاورزی می‌شود. گردشگری کشاورزی فعالیت‌های از قبیل پیاده‌روی، شکار، سوارکاری، طبخ غذا، مشارکت در فعالیت‌های کشاورزی، بازدید از مزرعه و غیره را شامل می‌شود.
همه چیز درباره گردشگری کشاورزی یا اگری توریسم
گردشگری کشاورزی در ایران و جهان
اصطلاح گردشگری کشاورزی به‌معنای امروزی، قدمتی ۵۰ ساله در ادبیات گردشگری دارد. اما اصطلاحاتی مانند گردشگری مزرعه یا گردشگری مبتنی بر مزرعه و سرگرمی-کشاورزی، قدمتی ۱۵۰ ساله دارند و هر کدام، به فعالیت‌های خاصی در حوزه گردشگری کشاورزی اشاره می‌کنند.
تاریخچه گردشگری کشاورزی را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
- نمونه‌های گردشگری کشاورزی در دنیای قدیم
- پیدایش و توسعه گردشگری مزرعه و گردشگری مبتنی بر مزرعه در دنیای مدرن از حدود ۱۵۰ سال قبل
- گردشگری کشاورزی تجربه‌گرا از اواخر قرن بیستم
بازارهای مکاره کشاورزی در اروپا و آمریکای‌شمالی، بازارهای روز و جشن‌های ایران باستان را می‌توان به نوعی، رویدادهایی از جنس گردشگری کشاورزی محسوب کرد که قدمتی به اندازه ظهور کشاورزی دارند. این بازارها در برخی کشورها قدمتی ۳۰۰ الی ۴۰۰ ساله دارند. مثلا جشن تعقیب پنیر در روستای بروکورث انگلیس که قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و بازارهای پنیر هلند به‌ویژه بازار پنیر آلِکمار که از قرن ۱۷ میلادی به‌صورت مداوم اجرا می‌شوند.
اما جشن‌های ماهانه ایران، مانند اردیبهشتگان (بزرگداشت نباتات)، خردادگان (بزرگداشت و تقدیس آب)، امرتاتگان (بزرگداشت باروری گیاهان) و وهومنگان (بزرگداشت چهارپایان) قدمتی چندهزار ساله دارند. این جشن‌ها و رویدادها با اهدافی همچون حذف واسطه‌ها و افزایش ارزش افزوده، معرفی محصولات و ایجاد بازارهای بین‌المللی، نمایش اهمیت کشاورزی به عموم مردم آغاز شدند؛ اما به مرور، به‌واسطه جذابیت‌های پیدا و نهان این عرصه، به فرصتی برای تفریح و سرگرمی مردم نیز بدل شدند و امکان درآمدزایی بیشتر را برای جوامع و کشورها پدید آوردند.
در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی، به‌ویژه در دهه پایانی آن، با توجه به رکود و کاهش درآمدهای مردم در اروپا و همچنین مشکلات معیشتی کشاورزان، نهضتی به راه افتاد که در آن، کشاورزان اقدام به اجاره دادن اقامتگاه‌های خود به گردشگران کردند. این اقامت روستایی، به سبب ارزان‌بودن و ایجاد یک فضای جدید و متنوع برای بازدید، مورد توجه گردشگران شهری واقع و به‌تدریج طی یکصد سال، به یکی از روندهای اصلی گردشگری در اروپا تبدیل شد.
انواع گردشگری کشاورزی
گردشگری مبتنی بر مزرعه
روند توسعه گردشگری مبتنی بر مزرعه از استان تیرول کشور اتریش آغاز شد و به سرتاسر اروپا گسترش یافت. به سبب اینکه در ساختار روستایی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی، بیشتر اقامتگاه‌های روستایی و خانه‌های کشاورزان در کنار زمین کشاورزی آن‌ها واقع بود، شکلی از گردشگری کشاورزی به نام گردشگری مبتنی بر مزرعه و مزارع گردشگری شکل گرفت که گردشگران فقط از اقامت و پذیرایی در این خانه‌ها استفاده می‌کردند. در این نوع گردشگری، گردشگران وارد فضای تولیدی بخش کشاورزی نمی‌شدند و تنها به تفریح در محیط بسنده می‌کردند.
به‌تدریج، مشاهده فعالیت‌های کشاورزی و صنایع تبدیلی کشاورزی و جذابیت‌های خاص آن‌ها، گردشگران را مجذوب خود کرد و آن‌ها با هدایت کشاورزان، در برخی فعالیت‌های ساده کشاورزی، مانند برداشت محصول باغات و صیفی‌جات، فرآوری محصولات لبنی و گوشتی و صنایع‌دستی، فرآورده‌های فرعی کشاورزی و دامپروری وارد شدند. همین باعث به‌وجود آمدن نوعی جدید از گردشگری کشاورزی به نام گردشگری مزرعه شد که در آن، علاوه بر اقامت و پذیرایی، ارائه تجربیات مفرح ساده نیز در دستور کار مزارع گردشگری قرار گرفت.
به‌تدریج مزرعه‌داران، برای افزایش مخاطبان و درآمد خود، اقدام به ایجاد محیط‌های خاص برای سرگرمی گردشگران کردند و هر روز انواع و شکل و شمایل جدیدی از این سرگرمی‌ها، بسته به امکانات، محیط قرارگیری و خلاقیت مدیران مزرعه، در مزارع پیدا شد.
در حال‌حاضر، این سیستم فرم غالب گردشگری کشاورزی در کشورهای اروپایی و آمریکای‌شمالی است و سالانه درآمدهای سرشاری را هم از راه گردشگری داخلی و هم گردشگری بین‌المللی عاید مزرعه‌داران و حکومت‌ها می‌کند.
مارپیچ‌های شمشادی و ذرت، باغ حیوانات خانگی و پرندگان زینتی، سوار شدن بر چهارپایان و وسایل نقلیه داخل مزرعه، بازی‌های روستایی، جشنواره‌های خاص موضوعی تورهای طبیعت‌گردی و رصد آسمان شب، نمونه‌هایی از این سرگرمی‌های مزرعه هستند که تنها جنبه گردشگری دارند و تولید کشاورزی را به همراه ندارند.
این تفریحات، به‌اصطلاح سرگرمی-کشاورزی نام گرفته و در حال‌حاضر، تعدادی از مزارع گردشگری در دنیا وجود دارند که صرفا فعالیت‌های سرگرمی-کشاورزی را ارائه می‌کنند. البته تعداد آن‌ها بسیار کم است و اصولا مزارع ارائه‌کننده گردشگری کشاورزی، این سرگرمی‌ها را در کنار فعالیت‌های تولیدی و سایر محصولات گردشگری ارائه می‌دهند؛ زیرا تحقیقات نشان داده که تکیه کردن بر این سرگرمی‌ها به‌عنوان تنها منبع درآمد، در اکثر نمونه‌ها منجر به شکست مزرعه‌دار خواهد شد.
انواع گردشگری مزرعه یا مزارع گردشگری
- مزارع تعطیلات: اقامتگاه‌های موجود در مزارع و باغ‌های نواحی روستایی برای اقامت موقت گردشگران است.
- مزارع مهمان: مزارعی که در آن دامداری، سوارکاری، ماهیگیری و فعالیت‌های تفریحی مانند عکاسی، تیلرسواری، قایق سواری، پیک‌نیک، آشپزی و… صورت می‌گیرد.
- مزارع بازدید و تماشا: در مزارع بازدید، مشاهده روش‌ها و مراحل تولید محصولات کشاورزی، دامی و شیلات، جاذبه گردشگری محسوب می‌شود. مشارکت همزمان در این فعالیت‌ها از لحاظ تفریحی امکان‌پذیر است.
- مزارع شهروند: در این نوع مزارع، ساکنان شهری قطعه زمین کوچکی در نواحی کشاورزی دارند و در روزهای آخر هفته و تعطیل در آن کار می‌کنند.
- مزارع سلامت: مزارع سلامت مکان‌هایی هستند که ساکنان شهرها برای بازیابی سلامت خود و اغلب برای گذراندن دوره بیماری و یا پس از انجام عمل جراحی در آنجا اقامت می‌کنند.
- مزارع خودبرداشت: در حالت معمول کشاورزان خود، محصولات مزارع و باغ‌هایشان را جمع‌آوری و آن‌ها را به بازارهای مقصد منتقل می‌کنند و به فروش می‌رسانند. اما مزارع خودبرداشت، مزارعی هستند که در آن درهای مزارع به روی گردشگران باز است تا آن‌ها خود، محصولات کشاورزی را انتخاب و برداشت و محصول را به‌طور مستقیم از کشاورز و با مبلغ ارزان‌تر از بازار خریداری کنند.
گردشگری تجربه گرا
از اواخر قرن بیستم، رویکرد جدیدی به گردشگری اضافه شد که ابتدا به نام گردشگری جایگزین شناخته شد و در حال‌حاضر، با اسامی دیگری همچون گردشگری جامعه‌محور، مسافرت یا گردشگری تجربه‌گرا (تجربه‌محور) هم از آن نام برده می‌شود.
در این رویکرد، گردشگر که دیگر به نام مسافر از آن یاد می‌شود، خود را تنها به جاذبه‌های اصلی مقصد گردشگری، هتل‌های چندستاره و رستوران‌های معروف محدود نمی‌کند؛ بلکه تماس با جامعه محلی، توجه به جاذبه‌های پنهان، یافتن مقاصد و محصولات گردشگری جدید که علاوه بر لذت، توان کسب تجربیات جدید را هم برایش فراهم می‌کند، از اولویت‌های او خواهد بود.
در این رویکرد، پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مقاصد گردشگری و جامعه محلی از مهم‌ترین ملاحظات است.
سایر فعالیت‌های گردشگری کشاورزی به اختصار عبارتند از:
- رویدادهای موضوعی
- کارگاه‌های آموزشی
- رویدادهای برداشت توسط گردشگر (خودبرداشت)
- کاشت و داشت و برداشت توسط گردشگر (مزارع شهروند)
- زراعت
- باغداری
- دامداری و دامپروری
- پرورش کرم ابریشم و زنبورعسل
- پرورش و صید ماهی
عوامل ایجاد گردشگری کشاورزی
زیرساخت‌های گردشگری مزرعه از جمله آموزش و فرهنگ‌سازی به اهداف بسیاری بستگی دارد؛ از جمله گسترش بهره‌برداری مزرعه، نوآوری در نقدینه‌سازی و کسب درآمد مازاد، افزایش مصرف‌کنندگان جدید محصولات کشاورزی، افزایش آگاهی پیرامون محصولات کشاورزی محلی، درک و توجه بیشتر به اهمیت نگهداری زمین‌های مورد استفاده، کسب درآمد برای اعضای خانوار کشاورز و دیگر کسانی که در مزرعه کار نمی‌کنند، تأمین اقامتگاه برای گردشگران، طرح‌های تشویقی دولت، هماهنگی بین سازمان‌های دولتی، تشویق کشاورزان به ادامه کشاورزی، کمک به احیا و توسعه سنت‌ها، هنرها و صنایع محلی، مطالعه موردی روستای افزایش و احیای نمادهای محلی برای جلب توجه بازدیدکنندگان، افزایش پهنه، استفاده از محصولات و خدمات محلی، پیشرفت و بهبود فرهنگ، ارتباط و درک درون منطقه‌ای، نیازمندی به مدیریت محیطی سالم برای چشم انداز روستایی، افزایش و آگاهی و اطلاعات پیرامون کشاورزی، تدارک فرصت برای مدیریت بحران‌های اقتصادی در زمینه کشاورزی و افزایش پایداری در طولانی‌مدت برای تجارت کشاورزی
عوامل توسعه گردشگری کشاورزی
اکثر برنامه‌های توسعه روستایی، اولویت‌های زیر را مد نظر قرار می‌دهند:
- امنیت غذایی در برخی نقاط روستایی
- کاهش اشتغال ناقص در مناطق روستایی
- بهبود درآمد و کیفیت عمومی زندگی در مناطق روستایی
- جلوگیری از روند تخریب منابع طبیعی مناطق روستایی
- افزایش میزان مشارکت جمعیت روستایی در تعیین سرنوشت خود
از این رو، توسعه گردشگری و حیطه فعالیتی آن، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته؛ چرا که توسعه گردشگری روستایی، کلیه زمینه‌های فوق را پوشش می‌دهد و موارد فوق نیز از مهم‌ترین هدف‌های توسعه گردشگری روستایی به شمار می‌آیند.
با توجه به مفهوم باز ساخت متون موجود در خصوص نقش گردشگری در باز ساخت سکونتگاه‌های روستایی، می‌توان گفت که گردشگری روستایی به عنوان راهبردی برای توسعه از دهه گذشته رشد کرده و هدف آن، پاسخگویی به تغییر در سیاست‌های کشاورزی و روستایی و همچنین، تغییر در تفکر و عمل صنعت گردشگری است.
برای توسعه گردشگری کشاورزی در ایران و جهان باید زمینه‌هایی همچون تبلیغات و اطلاع‌رسانی به گردشگران، بهبود راه‌های ارتباطی و حمل ونقل، فراهم آوردن امکانات رفاهی و اقامتگاه در مزرعه و حمایت‌های دولت و .... تقویت شود. متولیان باید بدانند که ورود گردشگران تاثیرهای مثبت و معناداری بر بهبود درآمد روستاییان، توسعه امکانات بهداشتی عمومی، گسترش مراکز اعتباری و توسعه سکونتگاها و معابر روستاها دارد.
اتخاذ رویکردی کارآفرینانه به منظور خلق و ایجاد ارزش‌های جدید برای ذی‌نفعان بخش کشاورزی، تغییر راهبرد سازمانی از کشاورزی تک‌کارکردی به کشاورزی چندکارکردی، تقویت پیوندها و ارتباطات سازمانی با کلیه نهادهای درگیر در فرایند توسعه انواع روش‌های غیرکالایی کشاورزی و آموزش و توسعه دانش و مهارت منابع انسانی (شامل کارشناسان و بهره‌برداران) در زمینه چگونگی راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید، راهبردهای مهمی برای حرکت به‌سوی اجرایی‌کردن و توسعه و پایداری گردشگری کشاورزی به‌شمار می‌روند.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
