رسانه قطبنما: نقل قول مشهوری وجود دارد که میگوید: «کم‌رنگ‌ترین جوهرها از قوی‌ترین حافظه‌ها ماندگارترند.» معلوم نیست اولین بار چه کسی این جمله را گفته اما هر که گفته باشد، بیراه نگفته است. آدم هرچه از یک اتفاق یا دوره‌ای از زندگی فاصله می‌گیرد، کمتر یادش می‌آید دقیقا چه روحی در آن زمان و مکان حاکم بوده.
کافی است به دوران کودکیمان نگاهی بیندازیم. چقدر از آن را یادمان است؟ همین حالا اگر به آن دوران فکر کنیم تصویری محو جلوی صورتمان می‌آید و شاید اگر چشمانمان را ببندیم و کمی بیشتر تلاش کنیم، وضوح این تصویر بیشتر شود.
یکی از کارهایی که انسان برای حفظ گذشته انجام داده، ایجاد موزه است؛ بله موزه. و یکی از کارکردهای مهم موزه بازسازی خاطرات است. گروهی از پژوهشگران کشورمان در سال‌های نه‌چندان دور، اتفاقی را رقم زدند که آدم را پرت میکند به سال‌های بسیار دور. به دوران کودکی و حتی قبل‌تر، زمانی که ما وجود نداشتیم؛ اما زندگی جاری بود و اتفاقات داشت به تاریخ تبدیل می‌شد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
موزه کودکی ایرانک کجاست؟
موزه کودکی ایرانک که این روزها مهمان سالن گنجینه اسناد ملی است، حاصل یک پژوهش از سال ۱۳۷۵ است؛ تحقیقی که موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، روی تاریخ ادبیات کودکان از دوره ایران باستان تا پایان دوره پهلوی دوم، یعنی همین چند دهه پیش، انجام داده است. حاصل این پژوهش که نزدیک به ۱۰ سال طول کشید، امروز با همت جمعی از پژوهشگران و فرهنگ‌دوستان تبدیل به موزه‌ای شده است که در نوع خود در کشور بی‌همتاست.
فرزانه طاهری قندهاری، مدیر موزه کودکی ایرانک است؛ زنی دانا که سال‌ها در حوزه ادبیات کودک فعالیت کرده و دغدغه آموزش و تربیت صحیح آینده‌سازان را دارد. او درباره موزه کودکی به «رسانه قطبنما» میگوید: «سال ۸۱-۸۰ برای معرفی پروژه مطالعات کودکی و تاریخ ادبیات کودکان، تصمیم گرفتیم یک نمایشگاه-موزه برگزار کنیم که هم مردم و علاقه‌مندان بیشتر با آن آشنا شوند و هم شاید ما از این طریق بتوانیم با دست‌اندرکاران قدیمی ادبیات کودکان، آشنا بشویم. همین اتفاق هم افتاد و در اولین نمایشگاه-موزه ما که در کاخ جهان‌نما برگزار شد، افرادی با بحث تاریخ فرهنگ کودکی آشنا شدند و همچنین، ما با استقبال افرادی مواجه شدیم که نشان می‌داد، این حوزه مورد علاقه مخاطبان، یعنی مردم است.»
به گفته او، برخی خانواده‌هایی که با موزه آشنا شدند و بخشی از میراث کودکی خود را حفط کرده بودند، حاضر شدند آنها را به موزه اهدا کنند و پژوهشگران این موزه هم برای پروژه خود توانستند از آن وسایل، اطلاعاتی برای کامل‌تر کردن کارشان به دست آورند.
موزه کودکی ایرانک، چه نوع موزه‌ای است؟
در دنیا دو نوع موزه مختص کودکان داریم؛ یکی موزه کودک (Children Museum) و دیگری موزه دوران کودکی (Childhood Muesum). این دو شاید در ظاهر شبیه به هم باشند اما تفاوت‌های مشخصی دارند. اولی، یعنی موزه کودک، حاوی اشیا و اطلاعاتی از کودکان است که به مهارت‌های زندگی و هنر کودکان می‌پردازد. در این موزهها با کودکان بازی می‌کنند، به آنها خوراکی می‌دهند و بیشتر برای سرگرم کردن کودکان ساخته شده‌اند. تعداد این نوع موزه در دنیا بسیار زیاد است. مثلا فقط در آمریکا، ۱۳۰ موزه کودک وجود دارد.
اما موزه نوع دوم، یعنی موزه دوران کودکی، فرهنگ و تاریخ فرهنگ کودکی را در خود جا داده است. این موزهها در جهان انگشت‌شمارند و معمولا پژوهش‌محور هستند. مثلا در انگلیس موزه‌ای در این زمینه ساخته شده که قدمتش به نزدیک دویست سال پیش برمی‌گردد. در این نوع موزهها، فقط چند وسیله قدیمی یا اسباب بازی پیدا نمی‌کنیم؛ اصل ماجرا به داستان‌ها و روایت‌هایی برمی‌گردد که در آنجا شنیده می‌شود و متعلق به تاریخ فرهنگ و دوران کودکی آن سرزمین است و همچنین نگاه مردم‌شناسی دارد.
موزه کودکی ایرانک، نیز موزه‌ای صرفا مربوط به کودکان نیست و برای تمام افراد علاقه‌مند به روایت‌های داستان‌گونه از تاریخی که کودکان در این سرزمین پشت سر گذاشته‌اند، مناسب است. مدیر موزه کودکی در این خصوص میگوید: «مخاطبان ما از دو سال هستند تا ۹۹ سال؛ کودکان امروز و کودکان دیروز.»
طاهری اضافه میکند: «یکی از اهداف ما گفت‌وگوی نسل‌هاست. ما در موزه کودکی، این بستر را فراهم کرده‌ایم که افراد از سنین و نسل‌های مختلف، بتوانند درباره خاطرات و احساساتشان با یکدیگر گفت‌وگو کنند. مثلا پدربزرگ و مادربزرگ به همراه نوه خود به موزه می‌آیند و با دیدن اشیای موزه یاد خاطرات خود می‌افتند و آن را برای نوه خود بازگو می‌کنند. نوه‌ها هم این نکات برایشان جالب است.»
در موزه کودکی ایرانک چه می‌بینیم؟
فرزانه طاهری، مدیر موزه کودکی ایرانک، درباره آنچه در موزه به نمایش درآمده، این‌گونه روایت میکند: «موزه کودکی، ترکیبی از اشیا و داستان است. قدیمی‌ترین وسیله‌ای که در این موزه وجود دارد، چند عروسک نمایشی متعلق به صد و پنجاه سال پیش است. برخی را خودمان در جریان پژوهش‌ها به دست آورده‌ایم؛ ولی بیشتر آنها را علاقه‌مندان به موزه اهدا کرده‌اند؛ مثلا مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی که مهدی آذریزدی، نویسنده فقید حوزه کودک و نوجوان، طی چند سال از تهران، شاه عبدالعظیم و قم جمع‌آوری کرده است و یا مجموعه‌ای از وسایل دوران کودکی کامران ملک مطیعی، پسر آقای کیومرث ملک‌مطیعی، که عموما سوغاتی‌های پدرشان از سفرهای خارجی بوده.»
از او می‌پرسیم چه معیارهایی برای پذیرش وسایل دارید و میگوید: «هر وسیله‌ای که در حوزه کاری ما یعنی کودک و دوران کودکی باشد و البته متعلق به قبل از دهه ۱۳۶۰ شمسی باشد، از اهداکنندکان می‌پذیریم؛ چرا که هر کدام از آنها، حاوی اطلاعات ارزشمندی از دورانی مشخص است. این وسایل می‌تواند یک اسباب‌بازی، یک لگن بچه، پستونک، لباس، عطر، سند تاریخی، نامه اهدایی مدرسه، کارت عضویت در یک نهاد، نشریات، گرامافون و... باشد. همچنین، ما مجموعه‌ای کامل از کتاب‌های کودکان را از دوران چاپ‌سنگی، چاپ سربی و چاپ خطی داریم.»
مدیر موزه کودکی ایرانک همچنین به مولاژ‌ها یا ماکت‌هایی که دوران کودکی و کودکان در دوران باستانی و تاریخی را به تصویر می‌کشند، اشاره میکند: «مولاژهایی که ما براساس یافته‌های پژوهشی خود از دوران باستان داریم، توسط یک هنرمند میراث فرهنگی ساخته شده و این کار به کمک ترجمه‌های دکتر ارفع، زبان‌شناس معروف، که آثار را از خط میخی برای ما ترجمه کرده، انجام شده است.»
طاهری تاکید میکند: «البته ما در موزه وسایل بازی مخصوص کودکان دو ساله را هم داریم که در کنار والدین خود سرگرم شوند.»
او اجزای موزه را به اهداف آن گره می‌زند که فراتر بازدید و گشت‌وگذار در آن است. به گفته این پژوهشگر ادبیات کودک، «ماده ۱۷ قانون پیمان‌نامه حقوق کودک که سازمان ملل متحد تصویب کرده است، به حق آموزش و دسترسی کودکان به اطلاعات لازم فرهنگی و آموزشی جهت بالندگی اشاره میکند. بنابراین، ما هم این امکانات مانند بخش ادبیات کودک را در موزه برای آنها فراهم کرده‌ایم و کودکان می‌توانند آموزش ببینند، به اطلاعات مورد نیاز دسترسی داشته باشند و همچنین، اوقات فراغت خود را در آنجا بگذرانند.»
برنامه‌های موزه کودکی ایرانک
مدیر موزه کودکی ایرانک درباره برنامه‌های بازدید از این مجموعه، به تنوع آنها اشاره میکند و میگوید: «برنامه‌های بازدید ما برای روزهای میانی هفته به‌صورت تور دو ساعته و در آخر هفته‌ها (پنجشنبه‌ها و جمعه‌ها) که مخصوص خانواده‌ها است، به‌صورت تور سه ساعته برگزار می‌شود.»
طاهری اضافه میکند: «در تورهای وسط هفته معمولا افراد از مهدکودک‌ها، دبستان‌ها، دبیرستان‌ها و یا مراکز تفریحی مهمان هستند. در دوساعتی که تور برای آنها برگزار می‌شود، راهنمای ما ابتدا اشیای مربوط به زندگی کودکان از چهار دوره تاریخی ایران باستان، پس از اسلام، قاجار و دوره پهلوی را به بازدیدکنندگان معرفی میکند که از چند بخش آموزش و پرورش یا نوشت‌افزار‌ها، بخش بازی‌افزار‌ها، زیست‌افزارها، پوشاک کودکان و ادبیات آن دوره تشکیل می‌شود.»
مدیر موزه کودکی ایرانک همچنین به رسانه قطبنما میگوید که بخشی از برنامه‌های آنها به‌صورت مناسبتی برگزار می‌شود و معمولا در این مناسبت‌ها، بخش ترانه و موسیقی موزه به پخش فیلم‌ها و انیمیشن‌های ساخته شده درباره آن مناسبت اختصاص پیدا میکند. او همچنین یادآور می‌شود که بازدیدکنندگان ابتدا تور اولیه را تجربه می‌کنند و بعد، دو داستان از ادبیات متلعق به دو دوره مختلف تاریخی می‌شنود و در پایان زمان بازدید هم اگر فرصتی باشد، یکی از بازی‌های دسته‌جمعی دوران قدیم را انجام می‌دهند.
طاهری یکی نقاط قوت موزه دوران کودکی را تعاملی بودن آن می‌داند و میگوید: «موزه ما هم‌کنشانه است. ما گاهی در برنامه‌های خود به بچه‌ها وظایفی می‌دهیم. به آنها نقش می‌دهیم، در گفت‌وگوها با آنها مشارکت می‌کنیم و این‌ها باعث می‌شود تا کودکان امروز و دیروز درگیر فضا شوند و صرفا بازدیدکننده نباشند.»
موزه‌ای که مهمان است!
اما با همه این‌ها، مدیر موزه کودکی ایرانک که وابسته به موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان است، میگوید که این موزه هنوز جای ثابتی ندارد؛ یعنی هنوز نتوانسته زمین و ساختمانی برای خود داشته باشد که به‌صورت دائم و با خیال آسوده به فعالیت خودش ادامه دهد. طاهری میگوید: «پس از برگزاری اولین نمایشگاه موقت، تصمیم گرفتیم که آن را تبدیل به نمایشگاه-موزه دائمی بکنیم اما تاکنون هیچ‌گاه نتوانستیم این کار را انجام دهیم و در نتیجه ما همیشه نمایشگاه موزه موقت داشتیم.»
او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر، ما مستاجر سازمان اسناد ملی ایران هستیم اما تا پیش از سال ۱۳۹۸ در بازه‌های کوتاه‌مدت یک‌هفته‌ای نمایشگاه را در شهرهای مختلف ایران مانند شیراز، اصفهان، قزوین و... برگزار می‌کردیم و همچنین در دوره‌ای شش ماهه در نمایشگاه اکسپو ژاپن حضور داشتیم.»
مدیر موزه کودکی ایرانک همچنین، درباره مسیری که برای برپایی نمایشگاه موزه طی شده است، میگوید: «به‌مدت شش ماه، سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ مهمان باغ نگارستان دانشگاه تهران بودیم؛ تا اینکه در سال ۱۳۹۸ با پشتیبانی شرکت عمران آذرستان که علاقه‌مند به فعالیت‌های فرهنگی بودند، توانستیم فضای گنجینه اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی را در یک بازه زمانی یکساله بگیریم و به این صورت، شانزدهمین نمایشگاه-موزه خود را برگزار کردیم.»
به گفته طاهری، این مجموعه برای داشتن موزه به‌صورت ثابت و خارج شدن از حالت نمایشگاه-موزه‌ای فعلی، به‌دنبال جذب اسپانسر است که در آینده نزدیک بتواند مکانی را برای موزه ایجاد کند و به‌صورت دائمی به اهداف فرهنگی و آموزشی خود بپردازد.
موزه دوران کودکی ایرانک که تاکنون بازدیدکنندگان متنوعی مانند گروه‌هایی از افراد دارای معلولیت، تورهای مدارس خارجی مانند فرانسوی‌ها، دانشگاه مالزی، اعضای یونیسف در ایران، نماینده یونسکو و شهرداری اربیل عراق هم داشته است، مکان خوبی برای آشنایی با گذشته و البته یادآوری دوران کودکی است؛ همان جوهری که از حافظه‌های ما قوی‌تر عمل میکند.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
