- نویسندگان: ساراسادات مکیان، فرید حنیفه‌زاده
اکوتوریسم در اصطلاح به عنوان سفری مسئولانه به مناطق طبیعی با هدف شناخت، حفظ و ارتقای کیفیت محیط زیست و منابع طبیعی و همچنین زندگی جامعه میزبان شناخته می‌شود. اکوتوریسم به عنوان یک رویکرد جایگزین برای گردشگری انبوه، میتواند تضمین‌کننده حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی و همچنین ابزاری برای آگاه‌سازی گردشگران از مسائل زیست محیطی باشد و در کنار آن، میتواند فرصت‌های شغلی جدیدی را در مناطق دورافتاده‌ای که عمدتا شرایط اقتصادی ضعیف و نرخ بیکاری بالایی دارند، ایجاد کند. با توجه به تعاریف ارائه‌شده در سال‌های اخیر، توجه زیادی به اکوتوریسم به عنوان یکی از مطلوب‌ترین گونه‌های گردشگری شده است و این نوع از گردشگری، یکی از سریع‌ترین رشد‌ها را در میان انواع مختلف گردشگری دارد.
برای کشورهای در حال توسعه‌ای نظیر ایران با محیط طبیعی و فرهنگی منحصربه‌فرد، توسعه اکوتوریسم میتواند به‌عنوان یک مزیت رقابتی شناخته شود؛ چرا که توسعه آن با مزیت‌هایی هم‌چون رشد اقتصادی، حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و منابع طبیعی، مشارکت جامعه محلی و اشتغال‌زایی همراه است. به طور کلی، فعالیت‌های اکوتوریسم در ایران شامل انجام ورزش‌های زمستانی، طبیعتگردی، شکار، ماهیگیری، ورزش‌های آبی، بیابان‌گردی، کوهنوردی، غارنوردی، دوچرخه‌سواری در طبیعت، تماشای ستارگان، پرنده‌نگری، بازدید از جاذبه‌های ژئومورفولوژیک، بازدید از حیات وحش و پارک‌های ملی، گشت و گذار در جنگل، تورهای روستایی و تجربه زندگی عشایری می‌شود. با این حال، توسعه اکوتوریسم در ایران با مجموعه‌ای از چالش‌ها و موانع روبه‌روست. به منظور شناسایی این چالش‌ها، نگارندگان پژوهشی تحت عنوان چالش‌های فعلی توسعه اکوتوریسم در ایران انجام داده‌اند و با بررسی مطالعات پیشین، یافته‌های خود را در قالب ۶ دسته مختلف طبقه‌بندی کرده‌اند:
- چالش‌های حکمرانی و برنامه‌ریزی
- چالش‌های سیاسی، اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی
- چالش‌های قانونی
- چالش‌های زیرساختی
- آگاهی جامعه محلی و دانش در رابطه با اکوتوریسم
- چالش‌های زیست محیطی
در ادامه، هر کدام از این چالش‌ها را تشریح خواهیم کرد.
چالش‌های حکمرانی و برنامه‌ریزی
از حکمرانی و برنامه‌ریزی نامطلوب، عمدتا به عنوان مهم‌ترین مساله‌ای که توسعه گردشگری در ایران با آن روبه‌روست، یاد می‌شود. در اصل، حکمرانی و مدیریت مطلوب در کنار در نظر داشتن توامان ۳ عامل منابع طبیعی، جامعه محلی و خود گردشگران از کلیدی‌ترین عوامل توسعه گردشگری است. بررسی استراتژی‌های فعلی توسعه گردشگری ایران نشانگر ناکارآمدی این برنامه‌ها و همچنین عدم تطابق آن‌ها با پتانسیل بالای گردشگری ایران است. از این رو، نیاز به ارائه رویکردهای طولانی‌مدت در ارتباط با مدیریت توسعه اکوتوریسم در ایران حس می‌شود. از جمله چالش‌های توسعه اکوتوریسم در ایران که با حکمرانی و برنامه‌ریزی در ارتباط هستند، می‌توان به استفاده نادرست از منابع طبیعی، عدم احذ مالیات بر آلودگی‌های زیست محیطی، اولویت پایین طرح‌های توسعه و استراتژی‌های ترویج اکوتوریسم در کنار اقدام به جلب گردشگران بدون در نظر داشتن اصول گردشگری مسئولانه اشاره کرد.
چالش‌های سیاسی، اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی
به منظور سیاست‌گذاری توسعه گردشگری در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران، توجه به یکسری عوامل بازدارنده برای ایجاد یک فرآیند تسهیل‌کننده جهت تدوین سیاست، برنامه‌ریزی و نظارت بر بخش گردشگری بسیار حائز اهمیت است. از جمله این عوامل که عمدتا با مسائل سیاسی، اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی در ارتباط هستند می‌توان به رکود اقتصادی، نیروی کار غیرماهر و بی‌تجربه، تعداد ناکافی متخصصین اکوتوریسم، نبود هماهنگی بین آژانس‌های محلی و سازمان‌های مرتبط با اکوتوریسم، همچنین عدم مشارکت جامعه محلی در برنامه‌ریزی، توسعه و حفاظت از منابع طبیعی و به تبع آن، منتفع نشدن آنان از فواید اکوتوریسم اشاره کرد.
چالش‌های قانونی
مطالعه و بررسی عملکرد کشورهایی که در حوزه اکوتوریسم موفق عمل کرده‌اند، نشانگر این موضوع است که در کشورهای یادشده، قوانینی محکم به منظور پایش و ارزیابی طرح‌های توسعه اکوتوریسم وضع و اجرا شده است؛ موردی که فقدان آن در ایران به وضوح حس می‌شود. از جمله چالش‌هایی که به لحاظ حقوقی و قانونی سد راه توسعه اکوتوریسم در ایران هستند می‌توان به بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، دفع فاضلاب و پسماند‌ها در مناطقی که پتانسل معرفی به عنوان یک مقصد اکوتوریستی را دارند، شکار و ماهیگیری غیرقانونی و همچنین فقدان ظرفیت سازمانی، قوانین و دستورالعمل‌های اجرایی در این زمینه اشاره کرد. در حالی که یکی از گفتمان‌های اصلی در بحث اخلاق زیست محیطی، چگونگی ارزش نهادن بر عناصر و منابع طبیعی است، در ایران هم لزوم وجود کدهای اخلاق که توسط دینفعان مختلف در نظر گرفته شود، حس می‌شود.
چالش‌های زیرساختی
زیرساخت به لحاظ تاثیرگذاری روی ادراک گردشگران و تصویر مقصد، یکی از عوامل تاثیرگذار در توسعه مقاصد گردشگری است. فقدان زیرساخت قابل اتکا و چشم‌گیر، علی‌رغم وجود جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی متنوع و متعدد یکی از چالش‌های اصلی در مسیر عدم توسعه اکوتوریسم در ایران محسوب می‌شود. مشکل در زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه گردشگری در ایران در مراکز پذیرایی و اقامتی، وسایل حمل و نقل و همچنین دسترسی محدود به تکنولوژی مدرن مشهودتر است. این در حالی است که توجه به بعد زیرساختی توسعه گردشگری، برای ارتقای مزیت رقابتی مقاصد گردشگری امری ضروری به شمار می‌رود.
آگاهی جامعه محلی و دانش در رابطه با اکوتوریسم
از جمله دلایل اصلی عقب ماندگی توسعه اکوتوریسم در کشورهای در حال توسعه‌ای نظیر ایران را می‌توان به سطح پایین آموزش زیست محیطی جوامع محلی و تاثیرپذیری نگرش و آگاهی اکوتوریست‌ها از مسائل زیست محیطی مربوط دانست. این دو عامل، به نوبه خود می‌توانند ناآگاهی و عدم مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط زیست را افزایش دهند. عوامل یادشده در کنار فاکتورهایی نظیر تلاش‌های محدود در رابطه با بازاریابی مقاصد اکوتوریستی و مدیریت ناکارآمد بازدیدکننده‌ها از جمله چالش‌های مهمی هستند که توسعه اکوتوریسم در ایران با آن‌ها رو به روست.
چالش‌های زیست محیطی
چالش‌های زیست محیطی از عمده‌ترین تهدید‌هایی هستند که منابع طبیعی ایران با آن روبه‌رو هستند. از جمله این چالش‌ها که به صورت مستقیم توسعه اکوتوریسم را با مشکل مواجه می‌کنند، می‌توان به آلودگی زیست محیطی، تغییرات اکولوژیک، تغییرات دما، خشکسالی و بحران‌های طبیعی و همچنین، آلودگی آب اشاره کرد. به نظر می‌رسد اجرایی کردن برنامه‌ریزی‌های بلندمدت که با رویکرد پایدار اتخاذ شده‌اند برای رسیدگی به چنین چالش‌هایی ضروری است.
کشور ایران به لحاظ بهره‌مندی از تنوع جاذبه‌های فرهنگی و همچنین گونه‌های زیستی، موقعیت خوبی به عنوان یک مقصد اکوتوریستی دارد. اما توسعه اکوتوریسم در ایران با مجموعه‌ای از چالش‌ها مواجه است. در طول سالیان گذشته سعی شده که با انجام برخی اقدامات نظیر تاسیس کمیته ملی اکوتوریسم و انجمن علمی اکوتوریسم، در کنار اقدامات دولت برای توسعه اکوتوریسم از طریق برنامه‌های حمایتی، نقش این چالش‌ها کم‌رنگ‌تر شود، اما با این وجود گروهی از چالش‌ها هنوز به قوت خود باقی هستند. در واقع، چالش‌های مربوط به مدیریت و برنامه‌ریزی گردشگری در ایران منجر به بروز چالش‌های دیگری از جمله مشکلات حقوقی، زیرساختی، زیست‌محیطی، سیاسی، اجتماعی-اقتصادی، فرهنگی و آگاهی جامعه شده است.
در پژوهشی که خلاصه آن را در این مقاله خواندید، نویسندگان به دنبال شناسایی این چالش‌ها بوده‌اند تا چراغ راهی برای مدیران، برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران باشد که علاوه بر ارائه دید بهتری نسبت به شرایط موجود، امکان تصمیم‌گیری دقیق‌تری برای آینده فراهم کنند. نگاهی گذشته‌نگر به چالش‌های اکوتوریسم ایران و عملکرد آن، کسب‌وکارها، دانشگاهیان و سازمان‌های دولتی می‌توانند آینده استراتژیک خود را برنامه‌ریزی کنند.
جزئیات بیشتر و مقاله کامل را می‌توانید اینجا بخوانید.
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
