گردشگری داوطلبانه، شمشیر دولبه برای جوامع محلی

قطب‌نما: گردشگری داوطلبانه، نوعی از گردشگری است که در جوامع مدرن و در میان مسافران، داوطلبان و دانشگاهیان از محبوبیت بسیاری برخوردار است. جمع‌‌آوری پول برای انجام برنامه‌های انسان‌دوستانه توسط سازمان‌های بزرگ موجب افزایش گردشگری داوطلبانه شده و بسیاری از مسافرانی را که به‌دنبال تجربیات معنادار در سفر هستند، به سمت این گردشگری کشانده است.

گردشگری داوطلبانه چیست؟

«voluntourism» ،«volunteerism» و گردشگری داوطلبانه، همگی به‌معنای پیوستن دو مفهوم «کار داوطلبانه» و «گردشگری» به‌ یکدیگر است. گردشگری داوطلبانه شکل خاصی از گردشگری است که به‌طور هدفمند برای ارائه محصول یا خدماتی جهت رفع نیاز‌های یک بخش از بازار طراحی شده است. به‌ بیانی ساده در گردشگری داوطلبانه، شخص داوطلب به یک مقصد توسعه‌نیافته یا در حال توسعه سفر می‌کند و هدف آن حمایت از افراد نیازمند آن جامعه است. افراد نیازمند در گردشگری داوطلبانه، کسانی هستند که در فقر شدید به سر می‌برند و از امکانات آموزشی و بهداشتی کافی و مسکن مناسب بی‌بهره‌اند. گردشگری داوطلبانه، پیش‌تر بخش کوچکی از «گردشگری نیچ» (Niche tourism) به شمار می‌رفت که نوعی از گردشگری بود که در آن یک محصول گردشگری خاص برای پاسخگویی به نیاز‌های یک بخش خاص از مخاطبان طراحی می‌شد. امروزه برخی از دانشگاهیان معتقدند که به‌دلیل رشد گسترده این نوع گردشگری، دیگر نباید آن را در گروه نیچ طبقه‌بندی کرد. طیف وسیعی از فرصت‌ها در گردشگری داوطلبانه وجود دارد و پروژه‌های آن تنها محدود به برخی از فعالیت‌ها نمی‌شود. همین امر گردشگری داوطلبانه را به یک شکل کلان از گردشگری نیچ تبدیل کرده است. بخش‌های اصلی گردشگری داوطلبانه و حوزه‌های زیرمجموعه آن به شرح زیر است:

انواع گردشگری داوطلبانه

گردشگری داوطلبانه معمولاً در قالب «گردشگری بین‌المللی» و «گردشگری خروجی» و در برخی از مواقع به شکل «گردشگری داخلی» انجام می‌شود. امروزه اما پروژه‌های گردشگری داوطلبانه در سایر شاخه‌های گردشگری نیز دیده می‌شود. برخی از شاخه‌های گردشگری که اهداف گردشگری داوطلبانه را در بر می‌گیرد عبارت است از:

• گردشگری جایگزین: این نوع گردشگری در مقابل گردشگری انبوه پدید آمده و مسافران را به سفر‌های اصیل و معتبر و تعامل با مردم محلی، محیط‌زیست و جوامع دعوت می‌کند.
• گردشگری پایدار: سفر‌ پایدار، با هدف به‌حداکثر‌رساندن تاثیرات مثبت بر جامعه، اقتصاد و محیط‌‌زیست در بازدید از مقاصد انجام می‌شود.
• اکوتوریسم: سفری مسئولانه به مناطق طبیعی که با هدف حفظ محیط‌‌زیست و بهبود رفاه محلی است.
• گردشگری مسئولانه: به هر نوع از گردشگری که علاوه بر کاهش اثرات منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، منافع مردم محلی را افزایش دهد، گفته می‌شود.
• گردشگری خیریه: این نوع گردشگری شامل انجام اقداماتی برای کاهش فقر، بازسازی محیط و تحقیق در مورد جنبه‌های جامعه و محیط می‌شود.
• گردشگری بک‌پکر (کوله‌به‌دوش): سفر‌های کم‌هزینه‌ای است که با تجربیات تعامل با مردم محلی همراه است.

تاثیرات منفی

گردشگری داوطلبانه در طول سال‌های اخیر مورد انتقادات شدیدی قرار گرفته است. بر اساس مطالعات، گردشگری داوطلبانه گاهی می‌تواند به‌جای منفعت برای جوامع محلی، تاثیرات منفی بسیاری بر آن‌ها بگذارد. برخی مشکلات گردشگری داوطلبانه عبارتند از:

• کمبود داوطلبان متخصص و ماهر

در این نوع گردشگری، هر شخصی می‌توان یک گردشگر داوطلب باشد. بدین‌ترتیب، در اغلب مواقع این افراد مهارت و دانش کافی برای انجام پروژه‌های داوطلبانه، به‌خصوص در زمینه ساخت‌وساز، ندارند. همین امر سبب می‌شود تا بعد از ترک این افراد، جوامع محلی مسئولیت اضافی بازسازی خانه‌ها و مدارس را بر عهده بگیرند.

• ازبین‌رفتن فرصت‌های شغلی بومیان

انجام کامل پروژه‌ها توسط گردشگران داوطلب، موجب ازبین‌رفتن فرصت‌های شغلی و کاهش دستمزد افراد بومی می‌شود. از طرف دیگر، شانس یادگیری مهارت‌های تخصصی را از آن‌ها می‌گیرد. از این‌رو، گردشگران داوطلب بهتر است زمان و انرژی خود را صرف آموزش نیرو‌های محلی کرده و امکان خودکفایی اقتصادی آن‌ها را فراهم کنند.

• کمبود زمان

سفر‌های داوطلبانه معمولاً بین چند روز تا چند هفته طول می‌کشد و مسافران زمان کافی برای آشنایی کامل با فرهنگ جوامع و درک عمیق نیاز‌های آن‌ها ندارند.

• کاهش منابع محلی

بسیاری از مردم محلی برای پذیرایی از گردشگران داوطلب، از منابع محلی خود برای تامین غذا و محل اقامت گردشگران استفاده می‌کنند. اگرچه داوطلبان نیر‌وهای انسانی خوبی برای انجام پروژه‌های انسان‌دوستانه هستند؛ اما این امر، موجب کاهش منابع محلی در جوامع ضعیف نیز خواهند شد.

مزایای گردشگری داوطلبانه

گردشگری داوطلبانه اگر به‌درستی انجام شود، مزایای بسیاری برای جوامع به بار خواهد آورد. برخی از این مزایا عبارتند از:

• اجرای برنامه‌های پایدار

فرصت‌های پایدار، منجر به تاثیر طولانی‌مدت اقدامات داوطلبان در جوامع خواهد شد. برای مثال، به‌جای سفر به خارج از کشور و آموزش زبان انگلیسی به دانش‌‌آموزان، بهتر به معلمان محلی کمک شود تا مهارت‌ها و روش‌های آموزشی خود را بهبود بخشند. این اقدام ضمن حفظ مشاغل محلی، فرصت بهره‌مندی از این دانش را برای دانش‌آموزان و معلمان فعلی و آینده فراهم می‌کند.

• یادگیری فرهنگ جدید

گردشگران داوطلب با سفر به مناطق متنوع و تعامل با مردمان آن، با فرهنگ جوامع مختلف آشنا می‌شوند و به درک عمیق‌تری نسبت به جهان و ماهیت پیچیده فقر و توسعه پایدار دست پیدا می‌کنند.

• توسعه اقتصاد محلی

سفر موجب توسعه اقتصاد محلی جوامع می‌شود. گردشگران داوطلب نیز با خرید کالا از بازار‌های محلی، استفاده از تور‌های محلی و صرف غذا در رستوران‌ها، به پیشرفت اقتصادی این مناطق کمک می‌کنند.

• ارائه کار با‌کیفیت

در صورت هم‌خوانی پروژه‌های داوطلبانه با مهارت‌های گردشگران، کیفیت پروژه‌های اجرایی افزایش و تاثیرات مثبت بلند‌مدتی بر محیط خواهد داشت.

اهمیت توسعه پایدار در گردشگری داوطلبانه

گردشگری داوطلبانه، فرصتی برای تعامل فرهنگی با مقاصد و رفع نیاز‌های جامعه نیازمند آن است. اصلاح چارچوب‌بندی تجارب این گردشگری و هدایت آن به سمت توسعه پایدار، کمک بسیاری به ارتقا کیفیت برنامه‌های اجرایی و افزایش اثرگذاری آن‌‌ها خواهد کرد. برای مثال آموزش تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی مقاصد به مسافران داوطلب و کمک‌های پایدار از طریق آموزش مهارت و تخصص به مشاغل بومی، ضمن تبادلات فرهنگی و ایجاد مشارکت بلند‌مدت، منجر به افزایش مدت‌زمان تاثیرات مثبت پروژه‌‌های داوطلبانه در جامعه خواهد شد. آخرین مقالات انواع گردشگری را در وب‌سایت «قطب‌نما» بخوانید.

پیشنهاد قطب‌نما 

• اکوتوریسم، ناجی منابع محیط‌زیستی جهان