رسانه قطبنما: آذربایجان، ایران، ازبکستان، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، عراق، ترکیه و هند برخی از کشورهایی هستند که نوروز را جشن میگیرند. نوروز یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های باستانی در جهان است که حدود ۳هزار سال قدمت دارد و هنوز هم در بخش‌های وسیعی از خاورمیانه، حوزه دریای سیاه، قفقاز، آسیای مرکزی، بالکان و سایر مناطق جشن گرفته می‌شود.
در این مطلب به‌سراغ تاریخچه نوروز می‌رویم و سپس خواهیم گفت که چرا نوروز دوبار در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است؛ در نهایت نیز به بررسی آداب‌ورسوم نوروز در کشورهای مختلف جهان خواهیم پرداخت.
آنچه در این مقاله می‌خوانیم:
تاریخچه نوروز
از مبدا و زمان پیدایش نوروز اطلاعات دقیقی در دسترس نیست؛ اما نگاهی به برخی آثار شاعران و نویسندگان بزرگ ایرانی، مثل فردوسی و طبری، نشان می‌دهد که پیدایش نوروز به زمان پادشاهان نخستین، مثل جمشید یا کیومرث، بازمی‌گردد. البته برخی دیگر معتقدند که جشن نوروز حتی قبل از ورود آریایی‌ها توسط اقوام دیگر مثل عیلامی‌ها نیز برگزار می‌شده است و بسیار قدیمی‌تر از دوران جمشید و کیومرث است.
برخی دیگر نوروز را به دوران بابلیان نسبت می‌دهند و می‌گویند که کوروش دوم، بنیان‌گذار سلسله هخامنشیان، در سال ۵۳۸ پیش از میلاد و در زمان حمله به بابل، نوروز را به‌عنوان جشنی ملی اعلام کرد. در نهایت تا قبل از قرن اول بعد از میلاد، در هیچ‌یک از مدارک تاریخی، نامی از نوروز ذکر نشده است و اولین‌بار در مدارک برجای‌مانده از دوران اشکانیان است که به‌طور مفصل از نوروز یاد می‌شود.
نوروز در دوره‌های مختلف تاریخی با فرازوفرودهای مختلفی برگزار می‌شده است؛ اگرچه در دوره حکومت نخستین خلفای اسلام، به این جشن باستانی اعتنایی نمی‌شد اما نوروز همچنان تا به‌امروز در میان اقوام مختلف گرامی داشته می‌شود.
ثبت جهانی نوروز در یونسکو
نوروز به‌عنوان یکی از باارزش‌ترین میراث معنوی جهان، دوبار در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. نخستین‌بار در مهرماه ۱۳۸۸، نوروز با مشارکت کشورهای ایران، ازبکستان، آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان و ترکیه به‌عنوان یک پرونده‌ی مشترک در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید.
۷ سال بعد، در آذر ۱۳۹۵، پنج کشور افغانستان، تاجیکستان، قزاقستان، ترکمنستان و عراق نیز با طرح درخواست عضویت در پرونده‌ی مشترک جهانی نوروز، به این پرونده پیوستند و در نهایت نوروز بار دیگر در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو به ثبت رسید.
روز جهانی نوروز در سازمان ملل
۲۳ فوریه ۲۰۱۰ میلادی (۴ اسفند ۱۳۸۸) بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه‌ای روز ۲۱ مارچ، مصادف با اولین روز بهار، را به‌عنوان «روز جهانی نوروز» اعلام کرد. از آن سال به‌بعد در برخی از کشورها روز ۲۱ مارچ به‌مناسبت نوروز تعطیل رسمی است.
چه کشورهایی عید نوروز را جشن می گیرند
علاوه بر کشورهایی که در پرونده ثبت جهانی نوروز در فهرست میراث جهانی یونسکو سهیم هستند، به‌واسطه مهاجرت گسترده از کشورهایی که نوروز را جشن می گیرند به سایر کشورها، امروزه در اغلب نقاط جهان نوروز جشن گرفته می‌شود؛ اما در این مطلب به بررسی آیین‌های نوروز در کشورهایی می‌پردازیم که در پرونده ثبت‌جهانی نوروز در یونسکو سهیم هستند.
جشن نوروز در ایران
ایران خاستگاه اصلی جشن نوروز در جهان است و بسیاری از جهانیان عید نوروز را با نام جشن سال نو ایرانی می‌شناسند. همچنین ایران طولانی‌ترین تعطیلات نوروزی را در بین کشورهایی دارد که نوروز را جشن میگیرند.
برگزاری جشن نوروز در ایران قدمتی چندهزار ساله دارد و هر یک از مناطق کشور نیز آیین‌ها و آداب‌ورسوم ویژه خود را در نوروز دارند. در ایران اول تا ۴ فروردین هر سال به‌مناسبت عید نوروز تعطیل رسمی است؛ البته مدارس، دانشگاه‌ها و بسیاری از کسب‌وکارهای خصوصی از ۱ تا ۱۳ فروردین تعطیل است.
ایرانی‌ها با سنت خانه‌تکانی و برگزاری جشن چهارشنبه‌سوری در آخرین چهارشنبه سال، به استقبال نوروز می‌روند. چیدن سفره هفت سین، خواندن دعای تحویل سال، پوشیدن لباس نو، دیدوبازدید، عیدی‌دادن و عیدی گرفتن و برگزاری جشن سیزده‌به‌در، از جمله آداب‌ورسوم نوروزی در ایران است که در همه مناطق کشور رایج است.
جشن نوروز در افغانستان
عید نوروز در بین افغانستانی‌ها همانند ایرانیان، قدمتی دیرینه دارد؛ اگرچه با بی‌مهری‌های زیادی از سوی صاحبان قدرت روبه‌رو بوده است. طالبان برگزاری این عید باستانی را از سال ۱۹۹۶ میلادی تا ۲۰۰۱ میلادی ممنوع کرده بود و بار دیگر با روی کار آمدن این گروه در سال ۲۰۲۲ میلادی، برگزاری عید نوروز با محدودیت‌های شدیدی روبه‌رو شده است؛ با این وجود، هنوز هم در برخی مناطق افغانستان و در جمع‌های خانوادگی برگزار می‌شود.
نوروز در هر گوشه از افغانستان آداب‌وسورم خاص خود را دارد. افغانستانی‌ها نخستین روز سال نو را با برگزاری «جهنده سخی» جشن میگیرند. این جشن در «مسجد کبود» شهر «مزارشریف» برگزار می‌شود که به‌اعتقاد افغانستانی‌ها مقبره اصلی حضرت علی (ع) است؛ در این مراسم پرچمی بلند در محوطه مسجد برافراشته می‌شود و پیش از محدودیت‌های طالبان صدها هزار نفر در آن شرکت می‌کردند.
یکی دیگر از مهم‌ترین جشن‌های نوروز در سراسر افغانستان «جشن میله گل سرخ» است که از نخستین روز بهار به‌مدت ۴۰ روز در دشت‌ها و فضاهای سبز شهر مزارشریف برگزار می‌شود. تهیه سالاد هفت میوه، طبخ سمنک و کلوچه نوروز، پوشیدن لباس نو، سبزه لگد، برگزاری مسابقات سنتی مثل بزکشی، میله چهارشنبه اول سال، سیزده به‌در و غیره از دیگر برنامه‌های نوروز در افغانستان است.
امروزه رفتن به دشت‌های سرسبز سنت اصلی مردم افغانستان در نوروز است؛ اما چند دهه پیش نوروز حال‌وهوای پرشورتری در افغانستان داشت و با برگزاری انواع رقابت‌های ورزشی و جشن‌های بزرگ گرامی داشته می‌شد.
جشن نوروز در آذربایجان
سال ۱۹۹۱ میلادی بود که کشور آذربایجان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال این کشور از سلطه کمونیست‌ها، سنت برگزاری جشن نوروز را احیا و آن را تعطیل رسمی اعلام کرد. امروزه آذربایجان پس از ایران، بیشترین تعطیلات نوروزی را دارد و از ۲۰ تا ۲۴ مارچ در این کشور به‌مناسبت عید نوروز تعطیل رسمی است.
آذربایجانی ها به سفره نوروز هم توجه ویژه‌ای دارند و روی سفره باید ۷ نوع غذا باشد که با حرف «سین» شروع می‌شود؛ مثل سماق، سرکه، سوت (به‌معنی شیر)، سامانی یا همان سمنو (Samani)، سبزی (Sebzi)، نوعی گوشت سرخ‌شده با سبزی، و غیره. در سفره هفت‌سین آذربایجانی‌ها هم آینه، تخم‌مرغ‌رنگی و شمع نیز قرار دارد.
خانه تکانی، جشن چهارشنبه سوری،تهیه انواع غذا با ماهی، چیدن خنچه یا همان سفره نوروز با انواع شیرینی، آجیل و غذاها از جمله سنت‌های نوروزی در بین آذربایجانی‌ها است.
جشن نوروز در هند
نوروز یکی از مهم‌ترین اعیاد در میان پارسیان (Parsis) یا همان زرتشتیان و شیعیان هند است که با نام «پاتتی» (Pateti) شناخته می‌شود. قرن‌ها پیش مهاجرت گسترده زرتشتیان ایران به هند و همچنین حکومت چندصد ساله ایرانیان و مسلمانان در هند، سبب شد تا نوروز در میان بخشی از جامعه هند جشن گرفته شود.
امروزه نوروز بیشتر در دو ایالت «ماهاراشترا» و «گجرات» هند جشن گرفته می‌شود؛ این دو ایالت بخش بزرگی از جامعه زرتشتیان هند را در خود جای داده‌اند. جشن نوروز روز ۲۱ مارچ هر سال با خانه‌تکانی و پاشیدن گلاب آغاز می‌شود و با رفتن به معبد، دیدوبازدید و طبخ غذاهای نوروزی ادامه پیدا می‌کند.
اهالی مسلمان ایالت کشمیر نیز روز ۲۱ مارچ را گرامی می‌دارند؛ آن‌ها معتقدند آفرینش نخستین انسان، توقف کشتی نوح و همچنین عید غدیرخم مصادف با نخستین روز بهار بوده است؛ به‌همین سبب این روز را با انجام مراسم عبادی، طبخ غذا، برگزاری مسابقات ورزشی مثل کشتی، کبدی و اسب‌سواری، آویزان‌کردن حلقه‌های گل، پوشیدن لباس نو و غیره جشن میگیرند.
زرتشتیان یا همان پارسیان هند آغاز سال نو را ۲۰۰ روز بعدتر و در اواسط ماه آگوست نیز جشن میگیرند؛ هندی‌ها معتقدند طبق «تقویم شاهنشاهی» (Shahenshahi) روز ۱۶ آگوست آغاز سال نو است و این روز را با شکوه زیادی جشن میگیرند.
جشن نوروز در عراق
برگزاری جشن نوروز در عراق قدمتی دیرینه دارد اما با آغاز حکومت صدام، این سنت نیز کم‌کم به ورطه فراموشی سپرده شد؛ اگرچه با سقوط صدام حالا سنت نوروز در مناطق مختلف عراق، به‌ويژه در مناطق شمالی و کردنشین این کشور، در حال احیاشدن است. روز ۲۱ مارچ به‌عنوان روز نوروز در کشور عراق تعطیل رسمی است اما اگر سری به مناطق کردنشین شمال عراق بزنید، شهرها و روستاهای این منطقه به‌مناسبت نوروز اغلب تا یک‌هفته تعطیل است و جشن‌های باشکوهی در این منطقه برگزار می‌شود که عراقی‌ها را به این شهرها می‌کشاند.
علاوه‌بر مناطق شمالی عراق، در سال‌های اخیر سنت نوروز در پایتخت عراق، شهر بغداد، و دیگر شهرهای بزرگ نیز رواج زیادی پیدا کرده است و بازارهای متعددی به‌مناسبت فرارسیدن نوروز برپا می‌شود و میتوانید سنت خریدن ماهی قرمز و آجیل را در بین عراقی‌ها نیز ببینید.
جشن نوروز در قرقیزستان
قرقیزستان نیز پس از فروپاشی اتحاد شوروی، روز ۲۱ مارچ را به‌عنوان عید نوروز، تعطیل رسمی اعلام کرد. نوروز در قرقیزستان با نوای سرنا و دودکردن برگ درخت «آرچا» (Archa) آغاز می‌شود. در روز ۲۱ مارچ، میادین و پارک‌های اصلی شهرها و روستاها به مرکز برگزاری جشن‌های نوروزی تبدیل می‌شود؛ این جشن‌ها با اجرای موسیقی، نمایش سوارکاری، کنسرت‌های موسیقی، رقابت‌های کشتی، تیراندازی و طناب‌کشی، مشاعره، برپایی بازار، فروش موادغذایی و نوشیدنی برگزار می‌شود.
قرقیزستانی‌ها در ایام نوروز غذاهای ویژه‌ای طبخ می‌کنند که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به «سومولوک» (Sumoluk) یا همان سمنو و «بش بارماق» (Besh Barmag) اشاره کرد.
جشن نوروز در قزاقستان
قزاقستان نیز یکی از کشورهای پساشوروی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال، پس از ۶۲ سال در سال ۱۹۹۱ میلادی، نوروز را جشن ملی اعلام کرد. جشن نوروز در بین قزاقستانی‌ها اهمیت زیادی دارد و ۲۱ الی ۲۳ مارچ در این کشور به‌مناسبت نوروز تعطیل رسمی است.
قزاق‌ها فستیوال نوروز را با برپا کردن چادرهای سنتی‌شان، یعنی «یورت» (Yurt)، در مرکز شهرها و روستاها آغاز می‌کنند. در داخل این چادرهای نمدی بزرگ میزهای بزرگی به‌نام «دسترخان» (Dastarkhan) قرار دارد که پر از خوراکی‌های نوروزی است. نواختن آهنگ‌های قزاقستانی، پوشیدن لباس‌های سنتی، برگزاری انواع مسابقات ورزشی و فرهنگی و غیره از برنامه‌هایی است که در این چادرها برگزار می‌شود و میتوانید با سبک زندگی عشایر قزاق آشنا شوید.
خانه‌تکانی، روشن‌کردن شمع، پوشیدن لباس‌های نو، دیدوبازدید، خرید موادغذایی، مشاعره، برگزاری رقابت‌های سنتی مثل اسب‌دوانی یا پرش بز، و غیره از جمله رسوم قزاقستانی‌ها در جشن نوروز است.
جشن نوروز در پاکستان
جشن نوروز در کشور پاکستان تعطیل رسمی نیست؛ پاکستان کشوری با اقوام گوناگون است و نوروز بیشتر در بین شیعیان، اسماعیلیان، بلوچ‌ها و جوامع هزاره جشن گرفته می‌شود که روز ۲۱ مارچ را به‌عنوان نخستین روز بهار جشن میگیرند و با هدیه‌دادن تخم‌مرغ رنگی به یکدیگر، برای هم سال خوشی را آرزو می‌کنند.
خانه‌تکانی، زیارت اهل قبور، دیدوبازدید، درختکاری، پریدن از روی آتش، آتش‌بازی، تیراندازی، کبدی، اسب‌دوانی، چوگان، طبخ سامانی (Samani) یا همان سمنو و غیره ازجمله آداب‌ورسوم پاکستانی‌ها در جشن نوروز است.
البته نوروز در بین شیعیان پاکستانی یک اتفاق ویژه است؛ آن‌ها معتقدند روزی که پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را در عید غدیرخم به‌عنوان جانشین خود منصوب کرد، دقیقا مصادف با اولین روز بهار، یعنی ۲۱ مارچ، بوده است. شیعیان پاکستانی به‌ویژه در منطقه پاراچنار این روز را با حضور در قدمگاه حضرت علی و افراشتن پرچم جشن میگیرند.
جشن نوروز در تاجیکستان
تاجیکستانی‌ها با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی، پس از چند دهه استبداد شوروی، به‌سرعت سنت جشن باستانی نوروز را از سر گرفتند. امروزه نوروز بزرگ‌ترین جشن ملی تاجیکستانی‌ها است که از ۲۱ مارچ الی ۲۴ مارچ برگزار می‌شود و تعطیل رسمی است. تاجیکستانی‌ها نوروز را «Khaidir Ayyām» به‌معنای «جشن بزرگ» می‌نامند و در سرتاسر این کشور فستیوال‌های بزرگی برگزار می‌شود.
تاجیکستانی‌ها یک‌روز قبل از نوروز با خانه‌تکانی به استقبال نوروز می‌روند و سفره‌ای با هفت سین، هفت میم و هفت شین برپا می‌کنند. با فرارسیدن ۲۱ مارچ، همه لباس‌های نو بر تن کرده و خود را برای جشن به نوروزگاه می‌رسانند تا با حضور خوانندگان، گروه‌های رقص فولکلور، پخت انواع غذاها و برگزاری مسابقات ورزشی مثل کشتی و اسب‌دوانی، نخستین روز بهار را باشکوه تمام جشن بگیرند.
جشن نوروز در ترکیه
نوروز در کشور ترکیه تعطیل رسمی نیست؛ البته مناطق کردنشین ترکیه استثنا است و ۲۱ مارچ به‌عنوان روز نوروز در این مناطق تعطیل رسمی است. هرچه به سمت شهرهای کوچک‌تر ترکیه، به‌ویژه شهرهای کردنشین، حرکت کنید، نوروز حضور پررنگ‌تری دارد؛ از روشن‌کردن آتش گرفته تا پختن شیرینی، زیارت اماکن مقدس و اهل قبور، دیدوبازدید و غیره، شهرهای کوچک ترکیه سنت‌های فراوانی برای جشن‌‌گرفتن نوروز دارند.
در شهرهای بزرگ‌تر ترکیه مثل آنکارا، استانبول و آنتالیا، اوضاع متفاوت است و خبری از رسم‌های کهن نوروزی نیست اما در این شهر میتوانید انواع کنسرت‌ها، جشن‌ها، جشنواره‌های خرید و تخفیفات قابل‌توجهی را ببینید که شاید متاثر از حضور پرتعداد ایرانی‌ها در تعطیلات نوروز در این کشور است.
جشن نوروز در ترکمنستان
یک سال پس از استقلال از شوروی، یعنی در سال ۱۹۹۲ میلادی، رئیس‌جمهور ترکمنستان، نوروز را به‌عنوان یکی از تعطیلات ملی این کشور اعلام کرد. از آن سال تا به‌امروز روزهای ۲۱ و ۲۲ مارچ، هر سال به‌مناسبت عید نوروز در ترکمنستان تعطیل رسمی است. در ترکمنستان نوروز تنها جشن آمدن بهار نیست بلکه با جشن «روز زن ترکمن» ترکیب شده است و به‌عنوان «تعطیلات ملی بهار» شهرت دارد.
تدارکات عید نوروز در ترکمنستان یک هفته زودتر با نظافت خانه و پخت غذاها و شیرینی سنتی مثل سمنی (Semeni) یا همان سمنو، فطیر ترکمنی (Türkmen Petir)، پلو ترکمنی (Turkmen Pilaf)، شکشکه (Şekşeke) و غیره آغاز می‌شود؛ ترکمنی‌ها معتقدند تهیه انواع غذاهای مختلف در نوروز برای سال بعد خوش‌شانسی می‌آورد.
با فرارسیدن ۲۱ مارچ، ترکمن‌ها با پوشیدن لباس‌های نو به دیدن اقوام و دوستان رفته و عیدی می‌دهند و عیدی میگیرند. برگزاری جشنواره‌های فولکلور و محلی با آوازها و رقص‌های سنتی، طبخ غذاهای ملی، نمایش صنایع دستی، مسابقات اسب‌دوانی، کشتی و غیره از دیگر برنامه‌های ویژه نوروز در این کشور است.
جشن نوروز در ازبکستان
ازبکستانی‌ها نیز همانند بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی، ۲۱ مارچ هر سال را به‌عنوان نوروز جشن میگیرند. نوروز یکی از محبوب‌ترین، رنگارنگ‌ترین و مفرح‌ترین جشن‌ها در بین مردم ازبکستان است. اگر در این روز سری به شهرهای ازبکستان مثل تاشکند، بخارا، سمرقند و غیره بزنید، به‌خوبی ردپای بهار را در این شهرها خواهید دید. ۲۱ مارچ در ازبکستان تعطیل رسمی است.
ازبکی‌ها در این روز با پوشیدن لباس‌های رنگارنگ سنتی، نصب پرچم‌های رنگی و حضور در مراکز شهرها و پارک‌ها، نوروز و فرارسیدن بهار را جشن میگیرند. نوروز در ازبکستان با خانه‌تکانی آغاز می‌شود و با دورریختن وسایل شکسته، طبخ سمنک (Samanak) یا همان سمنو و انواع غذاهای نوروزی، دیدوبازدید و جشن‌وپایکوبی به پایان می‌رسد.
نوروز با تحویل سال در لحظه اعتدال بهاری، درست زمانی که شب و روز برابر می‌شوند، آغاز می‌شود؛ جشنی که امروزه ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان را با فرهنگ‌ها، سنت‌ها و اداب‌ورسوم مختلف به‌یکدیگر پیوندمی‌دهد و بیش از ۳ هزار سال است جشن گرفته می‌شود.
شهرها، روستاها و کشورهای مختلف در سراسر جهان این جشن باستانی را با آداب‌ورسوم و سنت‌های اجدادی خود جشن میگیرند. شما چه آداب‌ورسوم نوروزی در شهر یا روستای خود دارید؟
پیشنهاد «رسانه قطبنما»:
میراث جهانی یونسکو در ایران | لیست میراث ملموس و ناملموس + اینفوگرافیک
